Rośnie świadomość społeczeństwa w zakresie właściwego planowania sukcesji przedsiębiorstwa. Jedną z istotnych kwestii jest zapewnienie kontynuacji działalności firmy na wypadek śmierci jej właściciela. Kwestia ta nabiera szczególnego znaczenia, gdy faktycznie jedynymi sukcesorami są małoletnie dzieci, w których imieniu działać będzie były małżonek lub partner życiowy, którego spadkobierca nie darzy zbyt dużym zaufaniem. Warto się zatem pochylić nad mechanizmami, które nie pozbawiają dzieci spadkobrania, jednocześnie wykluczają sytuację, w której faktycznie pozostawionym majątkiem zarządzałby były partner, do czasu uzyskania przez spadkobiercę pełnoletności.
Zarząd majątkiem dziecka i wyłączenie zarządu
Zasadniczo zarząd nad majątkiem małoletniego dziecka sprawują jego rodzice. Gdy jeden z rodziców umiera, to wtedy drugi z rodziców w całości przejmuje zarząd nad tym majątkiem. Żyjący rodzic będzie też sprawować zarząd nad spadkiem, który dziecku pozostawił drugi z rodziców. Sytuacja ta może stworzyć zagrożenie, gdy rodzic, który ma sprawować zarząd jest niegospodarny, a do masy spadkowej wejdzie znaczny majątek, np. dobrze prosperujące przedsiębiorstwo. Ustawodawca przewidział jednak instrumenty prawne, które pozwalają zmodyfikować sposób zarządu.
W celu wyłączenia zarządu jednego z rodziców nad masą spadkową pozostawioną małoletniemu dziecku przez drugiego zmarłego rodzica, konieczne jest sporządzenie testamentu z wyraźnym zastrzeżeniem, że spadek nie będzie objęty zarządem drugiego rodzica. Gdy takie zastrzeżenie nie zostanie poczynione żyjący rodzic będzie z mocy prawa sprawował zarząd nad masą spadkową pozostawioną dziecku.
Spadkodawca może też wyłączyć zarząd drugiego rodzica tylko co do części masy spadkowej lub poszczególnych przedmiotów. W takiej sytuacji można zastrzec, że zarząd nie będzie obejmował przedsiębiorstwa, które będzie podlegało spadkobraniu. Spadkodawca zamierzając ograniczyć zarząd nad konkretnym składnikiem majątkowym powinien w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego uczynić rozrządzenie testamentowe w formie zapisu windykacyjnego na rzecz swojego dziecka. Na mocy takiego zapisu windykacyjnego spadkobierca z chwilą śmierci spadkodawcy stanie się nowym właścicielem przedsiębiorstwa. Jednocześnie przedsiębiorstwo zostanie wyłączone z masy spadkowej i nie będzie podlegać podziałowi w toku postępowania spadkowego.
Zarządca masą spadkową małoletniego
Istotnym jest, żeby w testamencie wskazać osobę, która miałaby sprawować zarząd w imieniu małoletniego. Można również wskazać więcej osób, gdyby dana osoba nie mogła lub nie była zainteresowana objęciem zarządu. Ostatecznie objęcie zarządu przez konkretną osobę musi zostać zatwierdzone przez sąd opiekuńczy, który weryfikuje jej predyspozycje. Dopiero gdy wskazane przez spadkobiercę osoby nie będą mogły objąć zarządu lub w ogóle nie zostaną wskazane, to wtedy zarządca zostanie wybrany przez sąd opiekuńczy.
Postępowanie w sprawie powołania zarządcy wszczynane jest na wniosek zainteresowanej osoby lub z urzędu przez sąd opiekuńczy, który podjął wcześniej wiadomość o potrzebie ustanowienia takiej osoby. Do sprawowania zarządu sąd opiekuńczy powołuje kuratora, który zaczyna pełnić swoje obowiązki po złożeniu przyrzeczenia przed sądem. Ponadto sąd opiekuńczy wydaje kuratorowi zaświadczenie stanowiące urzędowy dokument potwierdzający upoważnienie kuratora do sprawowania zarządu.
Prawa i obowiązki zarządcy
Zarządca podlega takim samym obowiązkom i ograniczeniom prawnym jak rodzic sprawujący zarząd majątkiem dziecka. Należy zwrócić uwagę, że do podjęcia czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu zarządca będzie musiał uzyskać uprzednią zgodę sądu opiekuńczego. Zarządca nie może zatem samodzielnie podjąć decyzji, np. o sprzedaży części przedsiębiorstwa lub zaciągnięciu kredytu. Dodatkowo zarządca musi przedkładać sądowi opiekuńczemu okresowe sprawozdania z podjętych czynności. W sytuacji gdy część majątku małoletniego jest zarządzana przez rodzica, a wydzielona część przez zarządcę, to osoby te powinny podjąć współpracę w celu efektywnego zarządzania majątkiem małoletniego.
Pamiętać jeszcze należy o zabezpieczeniu przez spadkobiercę środków pieniężnych na poczet wynagrodzenia przyszłego zarządcy. Spadkodawca może w testamencie postanowić jakie wynagrodzenie będzie przysługiwać zarządcy z tytułu sprawowania zarządu. Co do zasady wynagrodzenie zarządcy pokrywane jest z dochodów lub majątku, którym on zarządza. Przy braku takich dochodów wynagrodzenie powinno zostać pokryte przez podmiot, który zażądał ustanowienia zarządcy. Podkreślić należy, że w braku postanowień testamentowych wynagrodzenie przyznawane jest na wniosek zarządcy, który rozpoznaje sąd opiekuńczy. Wynagrodzenie może przybrać postać ryczałtowego świadczenia okresowego, np. miesięcznego lub kwartalnego, albo też może zostać uregulowane jako wynagrodzenie za dokonanie poszczególnych czynności, np. przeprowadzenie restrukturyzacji przedsiębiorstwa.
W aktualnym brzmieniu przepisów brak jest regulacji prawnej w przedmiocie ustalenia wysokości wynagrodzenia zarządcy (kuratora). W konsekwencji o wysokości wynagrodzenia zarządcy będzie decydować każdorazowo sąd opiekuńczy oceniając nakład pracy, poniesione koszty sprawowania zarządu, a także skali prowadzonej działalności gospodarczej w ramach zarządzanego przedsiębiorstwa. Wynagrodzenie powinno być na tyle wysoki, aby zarządca sumiennie wykonywał swoje obowiązki, a jednocześnie nie może prowadzić do skonsumowania wszystkich dochodów małoletniego lub prowadzić do sprzedaży składników majątkowych.
Darowizna
Należy zauważyć, że powyższe regulacje odnoszą się nie tylko do spadkobrania, ale również do umów darowizny. Istnieje zatem możliwość, że rodzic daruje małoletniemu składnik swojego majątku, jednocześnie złoży zastrzeżenie, że zarząd tym majątkiem, do czasu uzyskania pełnoletności przez dziecko pozostanie wyłącznie w jego gestii. W tym wypadku taki zarząd również musi zostać zatwierdzony przez sąd opiekuńczy.
Podsumowanie
Przedstawione instytucje prawne wraz z zastrzeżeniem w przedmiocie sposobu sprawowania zarządu pozwalają na przekazanie składnika majątkowego konkretnej osobie bez konieczności przeprowadzania czasochłonnego postępowania w przedmiocie działu spadku. Ponadto spadkodawca uzyskuje możliwość powierzenia zarządu przedsiębiorstwem osobie, którą darzy osobiście zaufaniem. Zapis windykacyjny wraz z zastrzeżeniem wyłączenia drugiego rodzica od zarządu daje możliwość skutecznego przeprowadzenia sukcesji przedsiębiorstwa. Interes prawny spadkobiercy zostanie należycie zabezpieczony i pozwoli mu, po osiągnięciu pełnoletniości, na objęcie zarządu nad sprawnie prosperującym przedsiębiorstwem. Warto zatem zawczasu przygotować testament lub umowę darowizny, które zabezpieczą interesy gospodarcze bliskich, a także uchronią ich przed rodzinnymi nieporozumieniami. W ostatecznym rozrachunku majątkowe spory rodzinne zawsz przynoszą szkodę przedsiębiorstwu, o którego dobrą renomę przez wiele lat zabiegał osobiście spadkodawca.
Kancelaria Migała we Wrocławiu doradza w przedmiocie prawa rodzinnego i prawa spadkowego. Zapraszam do kontaktu.
