Planowanie sukcesji wymaga szerszego spojrzenia na relacje rodzinno-majątkowe. Doświadczenie życiowe uczy, że przekazanie władzy w firmie rodzinnej najczęściej następuje na rzecz jednego spadkobiercy. Pozostali spadkobiercy mogą nie być zainteresowani prowadzeniem rodzinnej firmy albo też firma rodzinna nie ma na tyle złożonej struktury aby potrzebowała kilku osób zarządzających nią. Ponadto firma może po prostu generować zyski pozwalające na godne utrzymanie tylko jednego spadkobiercy. Często zatem przekazanie firmy tylko jednemu spadkobiercy jest naturalne z punktu widzenia interesów firmy, jednakże wywołuje określone skutki prawne wobec pozostałych członków rodziny. Jakie mogą być tego konsekwencje?
Planowanie sukcesji a zachowek
Jeżeli pozostali członkowie rodziny (np. rodzeństwo sukcesora firmy) nie otrzymali przysporzeń majątkowych (darowizn lub składników majątku spadkowego) lub będą one miały stosunkowo niewielką wartość wobec wartości przekazanej firmy, to wówczas pozostali spadkobiercy będą mogli domagać się zapłaty zachowku od sukcesora firmy, któremu przypadła całość spadku lub jego przeważająca większość. W konsekwencji może to rodzić problemy również dla samej firmy rodzinnej, albowiem spadkobierca (sukcesor) może nie dysponować wolnymi środkami na zapłatę należnego zachowku. Doświadczenie życiowe wskazuje, że wiele firm wszystkie swoje zyski inwestuje w ich rozwój, spłatę kredytów, co przekłada się na brak wolnych środków. Niezbędne zatem stanie się sprzedanie części firmy rodzinnej, co będzie stanowić o fiasku planów sukcesyjnych.
Zachowek
Zachowek jest uprawnieniem spadkobierców ustawowych pominiętych w testamencie do żądania od spadkobierców testamentowych części wartości przysługującego im udziału w spadku. W przypadku spadkobierców ustawowych będących trwale niezdolnymi do pracy, a także spadkobierców małoletnich zachowek będzie wynosić 2/3 wartości udziału spadkowego. W pozostałych przypadkach zachowek będzie wynosić ½ wartości udziału spadkowego. W praktyce często występują spory zachowek, w tym spory dotyczące zasadności jego wypłaty oraz wysokości świadczenia. Spadkobierca ustawowy pominięty w testamencie może zatem wytoczyć powództwo o zapłatę należnego mu zachowku. Ponadto można również wystąpić na drogę sądową z roszczeniem uzupełnienia wartości zachowku. Żądanie zachowku ulega przedawnieniu w terminie 5 lat od daty ogłoszenia testamentu.
Umowa o zrzeczenie się zachowku
Umowa o zrzeczenie się zachowku nie została uregulowana wprost w przepisach prawa. Jeszcze nie tak dawno zawarcie takiej umowy wywoływało liczne spory, a notariusze odmawiali sporządzenia rzeczonej umowy. Przełom w tej materii stanowiła uchwała Sądu Najwyższego z 2017 roku (sygn. akt III CZP 110/16), w której Sąd Najwyższy zajął stanowisko aprobujące możliwość zawierania umów o zrzeczenie się zachowku. W praktyce dalej zdarzają się sytuacje, w których notariusze odmawiają zawarcia stosownych umów lub pełnomocnicy zainteresowanych stron poddają pod wątpliwość skuteczność wspomnianych umów. Pomimo występujących u części praktyków wątpliwości przeważa stanowisko o dopuszczalności zawierania umów o zrzeczenie się spadku. Ich skuteczność prawna nie powinna budzić aktualnie żadnych zastrzeżeń.
Jako ciekawostkę można dodać jeszcze, że ustawodawca planuje uregulować możliwość zawierania umowy o zrzeczenie się zachowku. Wraz z planową ustawą o fundacjach rodzinnych ma nastąpić nowelizacja przepisów prawa spadkowego, która wprost będzie ustanawiać umowę o zrzeczenie się zachowku (spadku). Aktualnie brak jest jednak dokładnej wiedzy w przedmiocie kiedy ustawa o fundacjach rodzinnych wejdzie w życie, o czym pisałem juz wcześniej.
Zamiast umowy o zrzeczenie się zachowku
Jako alternatywny wariant uregulowania kwestii majątkowych związanych z powierzeniem firmy jednemu spadkobiercy może być zawarcie umowy zrzeczenia się dziedziczenia w połączeniu z porozumieniem się co do sposobu „wyrównania” roszczeń z tytułu zachowku. Wspomniane wyrównanie może nastąpić poprzez uczynienie darowizny lub zapisu, zapisu windykacyjnego. Pamiętać jednak należy, że rozwiązanie takie możliwe jest tylko w sytuacji, gdy spadkobierca dysponuje znacznym majątkiem spadkowym poza firmą rodzinną.
Podsumowanie
Planowanie sukcesji wymaga czasu i pogłębionej rozmowy z wszystkimi spadkobiercami. Niezbędne jest ustalenie potrzeb i oczekiwań przyszłych spadkobierców, tak co do zaangażowania w prowadzenie firmy, jak również przedyskutowanie komu przypadnie jaka scheda spadkowa. Planowanie sukcesji jako proces długoterminowy powinno uwzględniać w równym stopniu interes rodziny i firmy, tak aby pogodzone nie kolidowały więcej ze sobą. Umowa o zrzeczenie się zachowku stanowi optymalne rozwiązanie dla zabezpieczenia dobra firmy.
Kancelaria Migała we Wrocławiu doradza w zakresie prawa spadkowego, a także pomaga we wdrożeniu planów sukcesyjnych. Zapraszam do kontaktu.
