Żeby zaspokoić potrzeby ekonomiczne rodziny małżonkowie bardzo często decydują się na prowadzenie jednoosobowej działalności gospodarczej. W zakresie takiej działalności występują różne konfiguracje: jeden małżonek prowadzi taką działalność, prowadzą ją oboje lub też jeden z małżonków ją prowadzi, a drugi chce posiadać prawo współdecydowania. Zważając, że majątkowe umowy małżeńskie nadal nie są zbyt popularne, to warto pochylić się nad kwestiami związanymi z uprawnieniem do decydowania przez małżonków o przedsiębiorstwie objętym ustawową wspólnością majątkową.
Zarząd przedsiębiorstwem wchodzącym w skład majątku wspólnego
Wspólność majątkowa, to nic innego jak ustrój majątkowy określający współwłasność przedmiotów nabytych przez małżonków. Najpowszechniejszy jest ustawowy ustrój małżeński, który co do zasady zakłada, że rzeczy nabyte przez małżonków stanowią ich współwłasność, a w konsekwencji są oni zobowiązani do współdziałania w zarządzaniu nimi.
Przedsiębiorstwo to natomiast zespół składników służących do prowadzenia działalności gospodarczej. Jeśli zatem przedsiębiorstwo zostanie założone lub nabyte w trakcie trwania związku małżeńskiego, to tym samym jako zespół składników zostanie objęty też wspólnością ustawową. W takim stanie należałoby przyjąć, że małżonkowie powinny zawsze współdziałać przy wszystkich decyzjach, które go dotyczą.
Ustawodawca jednak zważał na to, że przeważnie takie przedsiębiorstwo prowadzone jest przez jedną osobę. W takim stanie, aby osoba, która faktycznie je prowadzi miała swobodę działania, jak również nie musiała każdorazowo uzyskiwać zgody drugiego małżonka, zdecydował się na przyznanie takiemu małżonkowi-przedsiębiorcy prawa do samodzielnego zarządzania tym przedsiębiorstwem. Tym samym małżonek zarządzający przedsiębiorstwem będzie mógł swobodnie decydować o jego wszystkich bieżących sprawach, a drugi z małżonków nie będzie się mógł temu sprzeciwić.
Kompetencja do swobodnego zarządzania przedsiębiorstwem faktycznie ogranicza się do bieżącej działalności, np. zawieraniem umów z kontrahentami, zatrudniania pracowników. Gdyby jednak taki przedsiębiorca chciał dokonać czynności, które dotyczą przedsiębiorstwa jako całości lub jego zorganizowanej części, np. je sprzedać, wydzierżawić, czy nabyć nieruchomość, to będzie już zmuszony współdziałać z drugim z małżonków, o czym będzie mowa dalej.
Gdy przedsiębiorstwo prowadzone jest faktycznie przez obu małżonków, to powyższa zasada nie znajdzie zastosowania. W takim stanie małżonkowie będą musieli ze sobą współdziałać. Jeśli natomiast każde z nich prowadzi swoje własne przedsiębiorstwo, ale niektóre przedmioty są przez nich wykorzystywane wspólnie, to również w odniesieniu do tych przedmiotów zasada swobodnego zarządu nie znajdzie zastosowania. Jako przykład można wskazać samochód, który oboje małżonków wykorzystuje w sowich firmach. Gdy jeden z małżonków będzie chciał go sprzedać, to drugi będzie musiał na to wyrazić zgodę. Gdyby natomiast taki samochód był wykorzystywany tylko w przedsiębiorstwie jednego z małżonków, to mógłby nim swobodnie rozporządzić.
W kontekście powyższego należy również wskazać, że gdy tylko jeden z małżonków prowadzi firmę, to nie ma przeciwwskazań, aby udzielił on prokury lub pełnomocnictwa drugiemu z nich, a tym samym ten miał możliwość podejmowania pewnych decyzji w obrębie przedsiębiorstwa.
Zgoda małżonka na czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu
Tak jak już wskazano wyżej, co do zasady przedsiębiorstwem wchodzącym w skład majątku wspólnego będzie samodzielnie zarządzać małżonek prowadzący działalność gospodarczą. Niemniej drugi małżonek nie jest pozbawiony całkowicie wpływu na zarządzanie przedsiębiorstwem, w sytuacji gdy małżonek-przedsiębiorca zamierza w sposób definitywny rozporządzić składnikami majątku wspólnego lub zamierza obciążyć wspólny majątek, w tym przedsiębiorstwo. W celu dokonania zbycia, obciążenia, odpłatnego nabycia lub wydzierżawienia przedsiębiorstwa lub jego części niezbędne jest pozyskanie zgody drugiego małżonka. Przedsiębiorca-małżonek zamierzając dokonać strategicznej transakcji biznesowej powinien zawsze porozumieć się ze swoją drugą połówką.
Analogiczna sytuacja wystąpi w przypadku, gdy przedsiębiorca zdecyduje się na nabycie nieruchomości np. w celu powiększenia przedsiębiorstwa. Zgodę na powyższe działanie również musi wyrazić drugi małżonek. Zgoda na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu będzie również wymagana podczas przekształcenia jednoosobowej działalności gospodarczej w spółkę prawa handlowego. W praktyce do nowo zakładanej spółki przedsiębiorca wnosi aportem dotychczas prowadzone przez siebie przedsiębiorstwo, co jednocześnie prowadzi do zmiany jego właściciela.
Małżonek przedsiębiorcy ma zatem zagwarantowane prawo współdecydowania o losach przedsiębiorstwa. Ograniczona została wyłącznie jego decyzyjność w zakresie bieżących spraw.
Naruszenie zasad zarządu i ochrona prawna wierzycieli
Dokonanie czynności prawnych z naruszeniem zasad zarządu majątkiem wspólnym prowadzi do stanu niepewności pomiędzy stronami umowy. Brak zgody małżonka na zawarcie umowy skutkować będzie jej czasową bezskutecznością. Innymi słowy umowa zawarta bez zgody drugiego małżonka będzie wymagać jej potwierdzenia pod rygorem uznania umowy za nieważną. Żeby taki stan niepewności nie trwał w nieskończoność ustawodawca przyznał kontrahentowi prawo do wyznaczenia terminu drugiemu małżonkowi na potwierdzenie umowy. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu umowa przestaje wiązać strony, a zatem należy uznać, że nigdy nie została zawarta. Jeżeli natomiast drugi małżonek potwierdzi zawarcie umowy, to umowa będzie wywoływać skutki prawne od chwili jej zawarcia.
Dokonanie czynności prawnych przez małżonka nieuprawnionego do zarządu przedsiębiorstwem, co do zasady będzie bezskuteczne prawnie. Czynności takie nie będą też podlegały potwierdzeniu. Nie oznacza to jednak, że dokonanie czynności przez nielojalnego małżonka nigdy nie będzie rodzić konsekwencji prawnych dla przedsiębiorstwa i małżonka prowadzącego działalność gospodarczą.
Pewność obrotu prawnego wymaga ochrony praw wierzycieli po to aby konsekwencje wewnętrznych konfliktów małżonków nie oddziaływały negatywnie na osoby trzecie, jak również po to aby małżonkowie nie wykorzystywali regulacji prawnych dotyczących wspólności majątkowej małżeńskiej w celu zwolnienia się z odpowiedzialności za zaciągnięte zobowiązania. Jeżeli osoba trzecia nabyła rzecz ruchomą od osoby nieuprawnionej, a jednocześnie działała w dobrej wierze i doszło już do wydania rzeczy, to wówczas osoba ta nabędzie prawo własności rzeczy z chwilą jej wydania. Analogiczna regulacja została ustanowiona co do czynności prawnych mających za przedmiot nieruchomość. Co do zasady osoba działająca w dobrej wierze, która zawiera odpłatną umowę dotyczącą nieruchomości z małżonkiem wpisanym do księgi wieczystej jako jedynym właścicielem będzie skuteczna prawnie i doprowadzi do zmiany właściciela nieruchomości.
Jak zabezpieczyć przedsiębiorstwo
Obowiązujące przepisy pozwalają zabezpieczyć się przedsiębiorcy przed nielojalnym działaniem współmałżonka. Pewnym rozwiązaniem jest zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej i dokonanie podziału majątku wspólnego. Jest to rozwiązanie skuteczne ale i zarazem daleko idące. Brak zgody drugiego małżonka na zawarcie wspomnianych umów uniemożliwi wdrożenie zmian w zakresie sposobu zarządzania przedsiębiorstwem. Sądowe dochodzenie ustanowienia rozdzielności majątkowej może natomiast okazać się zbyt długie i zbyt kosztowne dla przedsiębiorcy, co zarazem może negatywnie oddziaływać na samą możliwość prowadzenia działalności gospodarczej.
Mniej radykalnym rozwiązaniem, które może pozwolić na zachowanie poprawnych relacji rodzinnych i uniknięcie długotrwałego sporu sądowego, jest możliwość wystąpienia do sądu z wnioskiem o pozbawienie drugiego małżonka samodzielnego zarządu majątkiem wspólnym lub wniosek o postanowienie, że na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu zamiast zgody małżonka będzie wymagane uzyskanie zezwolenia sądu. Przedstawione rozwiązanie niewątpliwie zwiększy zakres kompetencji małżonka-przedsiębiorcy, a zarazem przyczyni się do zabezpieczenia przedsiębiorstwa przed wstrzymywaniem podejmowania strategicznych decyzji biznesowych.
Podsumowanie
Rozwój przedsiębiorstwa rodzinnego wymaga ustalenie klarownych zasad zarządzania nim zarówno w stosunkach wewnętrznych, tj. z członkami rodziny, a także w stosunkach zewnętrznych, tj. z kontrahentami. Nieodpowiedzialne i nieuzgodnione czynności prawne w zakresie zarządu przedsiębiorstwem wchodzącym w skład majątku wspólnego mogą prowadzić do nieodwracalnych skutków prawnych, które będą obciążać przedsiębiorstwo.
Kancelaria Migała we Wrocławiu specjalizuje się w prowadzeniu spraw rodzinnych. Zapraszam do kontaktu.
