W obrocie gospodarczym jedną z najpowszechniej zawieranych umów jest umowa przewozu. Towary przesyłane są zarówno w skali detalicznej, jak i hurtowej. Umowa przewozu nabiera szczególnego znaczenia w obrocie profesjonalnym. Nienależyte wykonanie przewozu może skutkować powstaniem odpowiedzialności po stronie przewoźnika. W niniejszym wpisie chciałbym przedstawić kilka praktycznych uwag dotyczących odpowiedzialności przewoźnika wykonującego umowę przewozu. Na czym polega umowa przewozu? Kiedy przechodzi ryzyko utraty towaru na kupującego? Na czym polega neutralizacja listu cmr? Czy można zastrzec karę umowną za neutralizację listu przewozowego cmr? W jaki sposób przewoźnik może zwolnić się z odpowiedzialności?
Umowa przewozu
Zgodnie z Kodeksem cywilnym umowa przewozu polega na zobowiązaniu się przewoźnika będącego przedsiębiorcą do przewiezienia za wynagrodzeniem rzeczy lub osób. Regulacja prawna zawarta w Kodeksie cywilnym ma ramowy charakter, ponieważ specyfika poszczególnych branż transportowych jest na tyle odmienna, że nie można stworzyć jednego wyczerpującego modelu prawnego umowy dla każdego rodzaju przewozu. W konsekwencji przewóz drogowy, kolejowy i inne rodzaje przewozu, są regulowane przez osobne akty prawne. Ponadto umowy przewozu możemy podzielić na umowy krajowe i międzynarodowe. W dalszej części wpisu będę odnosić się do umowy przewozu drogowego, która regulowana jest m.in. przez Prawo przewozowe.
Wydanie towaru i przejście ryzyka
Wydanie towaru w ramach umowy przewozu najczęściej powiązane jest funkcjonalnie z zawartą wcześniej umową sprzedaży. Zgodnie z Kodeksem cywilnym jeżeli rzecz sprzedana ma być przesłana przez sprzedawcę do miejsca przyjmuje się, że wydanie zostało dokonane z chwilą, gdy w celu dostarczenia rzeczy na miejsce przeznaczenia sprzedawca powierzył ją przewoźnikowi. Powyższa zasada może być zmodyfikowana w umowie. Strony umowy mogą bowiem dowolnie ułożyć stosunek prawnym w tym zakresie. Warto zatem zweryfikować kwestię wydania towaru w umowie.
Wydanie towaru wiąże się z przejściem ryzyka niebezpieczeństwo przypadkowej jego utraty lub uszkodzenia. Co do zasady od chwili wydania towaru przewoźnikowi ryzyko to przechodzi na kupującego. Wydanie towaru przewoźnikowi skutkuje powstanie odpowiedzialności przewoźnika za powierzony mu towar, o czym w dalszej części wpisu.
W związku z powyższym szczególnie istotne jest zweryfikowanie przesyłki przed jej wysłaniem (w czasie załadunku), a następnie sprawdzenie przesyłki po jej doręczeniu (w chwili rozładunku). Przy okazji wydania i odbioru przesyłki warto zadbać o właściwe udokumentowania tych czynności. Zalecane jest wykonanie fotografii przewożonego towaru, zaprotokołowanie uwag co do sposobu przewozu w liście przewozowym, zgłoszenie w liście przewozowym uwag co do stanu przesyłki przy odbiorze itp.
W tym miejscu wyjaśnić należy jeszcze jakie znaczenie ma list przewozowy. Podstawowe znaczenie list przewozowego sprowadza się do potwierdza zawarcie umowy przewozu. List przewozowy stanowi dokument prywatny, a zatem potwierdza jedynie złożenie przez dany podmiot oświadczenia utrwalonego w treści dokumentu. W praktyce gospodarczej list przewozowy przybiera postać ustandaryzowanego formularzu, tak na przykład wzór listu przewozowego CMR. List przewozowy nie jest papierem wartościowym i nie inkorporuje w sobie prawa własności do towaru będącego przesyłką. W liście przewozowym należy określić: nadawcę przesyłki, odbiorcę przesyłki, opisać przesyłkę (towar), wskazać datę dostawy, miejsce dostawy, dane przewoźnika, także zgłosić ewentualne uwagi co do wykonywania przewozu.
Odpowiedzialność odszkodowawcza przewoźnika
Przewoźnik odpowiada za niewykonania umowy lub nienależyte wykonanie umowy przewozu. Ponadto przewoźnik ponosi również odpowiedzialność za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki powstałe od przyjęcia jej do przewozu aż do jej wydania oraz za opóźnienie w przewozie przesyłki. Przepisy prawa regulują sytuacje, w których przewoźnik może zwolnić się z odpowiedzialności za nienależyte wykonanie umowy. Przyjrzyjmy się jednej z nich.
Zgodnie z art. 789 k.c. przewoźnik może oddać przesyłkę do przewozu innemu przewoźnikowi na całą przestrzeń przewozu lub jej część, jednakże ponosi odpowiedzialność za czynności dalszych przewoźników jak za swoje własne czynności. Każdy przewoźnik, który przyjmuje przesyłkę na podstawie tego samego listu przewozowego, ponosi solidarną odpowiedzialność za cały przewóz według treści listu.
Przywołana norma prawna koresponduje z zasadą ogólną wyrażoną w art. 474 k.c., a to dłużnik odpowiedzialny jest jak za własne działanie lub zaniechanie za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonywa, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza.
W przypadku odpowiedzialności kontraktowej powstałej w związku z wykonywaniem umowy przewozu przewoźnik nie może skutecznie powoływać się na brak winy w nadzorze (art. 427 k.c.) lub brak winy w wyborze (art. 429 k.c.). Przywołane okoliczności dotyczą odpowiedzialności deliktowej, a zatem nie mają zastosowania do oceny wykonania umowy w reżimie odpowiedzialności kontraktowej. Stanowisko takie zostało potwierdzone przez Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 25 lutego 1986 r. w sprawie III CZP 2/86.
W rozpatrywanym przykładzie przewoźnik będzie mógł zwolnić się z odpowiedzialności za nienależyte wykonanie umowy przez innego przewoźnika tylko w sytuacji, gdy wykaże brak winy przewoźnika wykonującego umowę. Innymi słowy przewoźnik musi wykazać, że zastępujący go przewoźnik dochował należytej staranności przy wykonywaniu umowy, a szkoda powstała na skutek okoliczności, za których wystąpienie nie ponosi odpowiedzialności przewoźnik.
Neutralizacja listu przewozowego CMR a kara umowna
Neutralizacja listu przewozowego polega na ukryciu danych przewoźnika w celu ochrony tajemnicy handlowej. W praktyce neutralizacja polega na zmianie danych w liście przewozowym, wystawieniu dodatkowego listu przewozowego lub posługiwanie się niepełnym listem przewozowym. Praktyka taka ma na celu ochronę interesów stron umowy lub też samego spedytora.
Przepisy prawa zakazują dokonywania neutralizacji listu przewozowego przez przewoźnika. Działanie takie jest jednoznacznie zabronione i nie podlega ochronie prawnej. W praktyce jednak neutralizacja listów przewozowych stosowana jest powszechnie. W wielu przypadkach spedytorzy wprost w umowie nakładają na przewoźnika obowiązek zneutralizowania listu przewozowego.
Do nierzadkich sytuacji należy obwarowania obowiązku neutralizacji listu przewozowego poprzez zastrzeżenie kary umownej. Rozwiązanie takie ma wymusić neutralizację listu przewozowego na przewoźniku poprzez zagrożenie naliczeniem kary umownej przez podmiot wysyłający towar. Z rozwiązaniem takim nie można jednak się zgodzić, albowiem jest ono niezgodne z prawem.
Na wokandy sądów powszechnych trafiały już sprawy dotyczące naliczenia kary umownej za brak neutralizacji list przewozowego. Przewoźnicy często zgadzali się na zawarcie umów z wyżej opisanymi karami umownym, ponieważ brak zgody na karę umowną oznaczałby nieuzyskanie zlecenia. Jednocześnie część przewoźników nie godzi się na neutralizację listów przewozowych, ponieważ odpowiedzialnością za takie działanie zostanie obciążony wyłącznie przewoźnik. Sądy powszechne opowiadają się za nieważnością klauzul umownych regulujących kary umowne za brak neutralizacji listów przewozowych.
Stanowisko takie zaprezentował m.in. Sąd Rejonowy Szczecin-Centrum w Szczecinie w wyroku z dnia 12 lipca 2016 r., wydanym w sprawie o sygn. akt XI GC 971/14; Sąd Rejonowy w Bydgoszczy w wyroku z dnia 3 lipca 2020 r., wydanym w sprawie VIII GC 2389/19; Sąd Rejonowy w Gdyni w wyroku z dnia 8 lutego 2023 r., wydanym w sprawie VI GC 685/22.
Postępowanie reklamacyjne w prawie przewozowym
Pozwanie przewoźnika powinno zostać poprzedzone zgłoszeniem reklamacji i wezwaniem do zapłaty. Złożenie reklamacji wymagane jest przez przepisy prawa przewozowego. Ponadto przedsądowe wezwanie do zapłaty czyni zadość obowiązkowi wynikającemu z przepisów procedury cywilnej.
Przewoźnik ma trzy miesiące na rozpoznanie reklamacji lub wezwanie do zapłaty. Termin przedawnienia roszczeń ulega zawieszeniu na czas rozpoznawania reklamacji przez przewoźnika, nie dłużej jednak niż o trzy miesiące.
W praktyce sądowej powstał spór w przedmiocie niewyczerpania drogi reklamacyjnej przed wystąpieniem na drogę sądową. W orzecznictwie rozważano dwa rozwiązania tego zagadnienia prawnego, a to odrzucenie pozwu lub jego oddalenie jako przedwczesnego powództwa. Obserwując orzecznictwo można opowiedzieć się za stanowiskiem opowiadającym się za przedwczesnością powództwa.
Pogląd taki wynika m.in. z wyroku Sądu Najwyższego z dnia 10 kwietnia 2002 r., który został wydany w sprawie IV CKN 939/00. W konsekwencji pomimo zgłoszenia reklamacji pozew powinien zostać merytorycznie rozpoznany.
Przedawnienie roszczeń z umowy przewozu
Roszczenia związane z wykonanie umowy przewozu przedawniają się w terminie roku od dnia dostarczenia przesyłki, a w razie całkowitej utraty przesyłki lub jej dostarczenia z opóźnieniem od dnia, kiedy przesyłka miała być dostarczona. Z uwagi zatem na krótki termin przedawnienia zasadne jest podejmowanie niezwłocznych działań w celu zgłoszenia roszczeń na etapie przedsądowym, a następnie ewentualnie wystąpienie na drogę sądową.
Kancelaria Adwokacka Adwokat Marcel Migała świadczy pomoc prawną z zakresu prawa gospodarczego, w tym prowadzi spory sądowe, a także sporządza umowy. W celu nawiązania współpracy i zlecenia poprowadzenia sprawy sadowej lub zlecenia przygotowania umowy proszę o kontakt.
